Việc Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực quyết định trực tiếp chỉ đạo xử lý một số vụ án, vụ việc lãng phí nghiêm trọng, phức tạp là bước đi cần thiết, thể hiện sự chuyển biến mạnh mẽ cả trong tư duy lẫn hành động của Đảng và Nhà nước.

     Tổng Bí thư Tô Lâm đã khẳng định trong phát biểu mới đây: “Lãng phí đang là vấn đề rất đáng báo động. Ở khía cạnh nào đó, lãng phí còn gây tổn hại lớn hơn tham nhũng và tiêu cực”. Câu nói thể hiện quyết tâm chính trị cao và một cách nhìn mới - coi lãng phí là hành vi nguy hại không kém tham nhũng, cần bị xử lý nghiêm minh.

     Thực trạng đáng lo ngại

     Lãng phí diễn ra phổ biến ở nhiều lĩnh vực: từ đầu tư công dàn trải, kéo dài tiến độ, đội vốn, đến mua sắm công không hiệu quả, sử dụng tài sản công sai mục đích, trụ sở vượt chuẩn, công trình bỏ hoang... Tình trạng này không chỉ gây thất thoát ngân sách mà còn để lại những hệ lụy xã hội nghiêm trọng.

     Theo Báo cáo số 151/BC-CP của Chính phủ, trong năm 2023, tổng giá trị tài sản bị lãng phí được phát hiện thông qua thanh tra, kiểm toán là hơn 25.000 tỷ đồng và hàng nghìn hecta đất công. Một số ví dụ điển hình: Tuyến đường sắt đô thị Cát Linh - Hà Đông đội vốn từ 8.770 tỷ đồng lên hơn 18.000 tỷ đồng, chậm gần một thập kỷ mới đưa vào khai thác. Dự án Nhà máy bột giấy Phương Nam (Long An) được đầu tư 3.400 tỷ đồng nhưng đến nay bỏ hoang vì công nghệ lạc hậu. Nhiều khu đất “vàng” tại Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng bị sử dụng sai mục đích hoặc cho thuê với giá thấp, kéo dài hàng chục năm không xử lý.

     Ngoài tài sản vật chất, lãng phí còn tồn tại trong quản lý bộ máy hành chính, tổ chức hội họp hình thức, sử dụng thời gian làm việc không hiệu quả, mua sắm trang thiết bị đắt tiền nhưng ít khai thác.

     Nguyên nhân sâu xa

     Trước hết là nhận thức chủ quan, coi nhẹ hậu quả. Một bộ phận cán bộ vẫn xem lãng phí là chuyện “kém năng lực”, “thiếu cẩn trọng” mà không nhận thức được rằng đây là hành vi vi phạm pháp luật, có thể bị xử lý hình sự nếu gây hậu quả nghiêm trọng.

     Tiếp theo là lỗ hổng thể chế. Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí (2013) còn chung chung, thiếu chế tài ràng buộc cụ thể, chưa quy định rõ trách nhiệm cá nhân trong từng tình huống lãng phí.

     Thêm vào đó, thanh tra, kiểm toán còn nặng hình thức, thiếu tính đột xuất, kiến nghị không được thực hiện triệt để, tỷ lệ thu hồi tài sản thấp.

     Cuối cùng là vai trò giám sát của người dân, báo chí còn yếu do thiếu cơ chế bảo vệ người tố cáo, thiếu công cụ pháp lý để phản ánh và yêu cầu xử lý minh bạch.

     Chuyển biến mới: Nhận diện lãng phí là tội phạm chức vụ

     Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại Hội nghị toàn quốc về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực đã làm rõ quan điểm mới: “Lãng phí, thất thoát là biểu hiện của tội phạm về chức vụ, cần xử lý hình sự nếu đủ yếu tố cấu thành”. Từ đây, lãng phí không còn là lỗi quản lý thông thường mà được xác định là hành vi có thể cấu thành tội phạm nếu gây hậu quả nghiêm trọng.

     Việc Ban Chỉ đạo Trung ương đưa một số vụ việc lãng phí nghiêm trọng vào diện chỉ đạo tập trung thể hiện quyết tâm đưa công tác phòng, chống lãng phí vào chiều sâu, không chỉ dừng ở khẩu hiệu hay xử lý hành chính nội bộ.

     Bộ Công an, Kiểm toán Nhà nước và Thanh tra Chính phủ cũng đã xây dựng các quy trình mới nhằm nhận diện sớm, phân loại và điều tra các vụ việc có dấu hiệu tội phạm chức vụ gây lãng phí tài sản Nhà nước.

     Giải pháp: Đồng bộ - cụ thể - quyết liệt

     Thứ nhất, sửa luật và tăng chế tài hình sự

     Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí cần sửa đổi để định lượng rõ ràng mức thiệt hại, phân loại hành vi và quy trách nhiệm cá nhân. Ví dụ: nếu gây thiệt hại tài sản công trên 1 tỷ đồng do phê duyệt sai, cố ý làm trái, thì người quyết định cần bị truy cứu trách nhiệm hình sự về “tội thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng”.

     Thứ hai, rà soát toàn diện các dự án đội vốn, chậm tiến độ

     Cần lập danh mục giám sát đặc biệt với các dự án đầu tư công chậm tiến độ từ 3 năm trở lên hoặc đội vốn quá 30%. Ví dụ: nhiều dự án khu công nghiệp, khu dân cư ở miền Tây, miền Trung được cấp đất nhưng 5-10 năm vẫn chưa triển khai, cần thu hồi, xử lý rõ trách nhiệm.

     Thứ ba, xử lý nghiêm trách nhiệm người đứng đầu.

     Người đứng đầu địa phương, bộ ngành để xảy ra tình trạng lãng phí lớn cần bị xử lý hành chính hoặc hình sự. Không thể “hạ cánh an toàn” hay “rút kinh nghiệm” rồi được điều chuyển. Ví dụ: một giám đốc sở y tế mua thiết bị y tế trị giá hàng chục tỷ nhưng để kho lâu ngày không sử dụng - đây không thể chỉ là lỗi nghiệp vụ.

     Thứ tư, thanh tra, kiểm toán chuyên đề, có trọng tâm

     Chuyển từ thanh tra định kỳ sang đột xuất, có trọng điểm vào các lĩnh vực: đầu tư công, mua sắm tài sản, đất công, y tế, giáo dục. Ví dụ: Kiểm toán Nhà nước cần công khai danh sách các dự án đầu tư sai, mua sắm công lãng phí, để người dân, HĐND và MTTQ giám sát.

     Thứ năm, ứng dụng công nghệ số trong giám sát tài sản công

     Cần xây dựng cơ sở dữ liệu số hóa tài sản công toàn quốc, liên thông giữa các bộ ngành. Ví dụ: TP Đà Nẵng đang áp dụng hệ thống cảnh báo tự động nếu tài sản công bị để không quá 6 tháng - đây là mô hình cần nhân rộng.

     Thứ sáu, phát huy vai trò người dân và báo chí

     Tạo điều kiện để người dân và nhà báo phản ánh tiêu cực bằng cách công khai hộp thư, đường dây nóng, đồng thời có chính sách bảo vệ người tố cáo lãng phí, tránh tình trạng “tố rồi bị trả thù”. Các tỉnh nên có báo cáo tiết kiệm, chống lãng phí gửi công khai lên HĐND và MTTQ hằng năm.

     Kết luận

     Lãng phí - nếu không bị nhận diện và xử lý đúng mức - sẽ trở thành “kẻ tiếp tay thầm lặng” cho tham nhũng và tiêu cực, làm thất thoát hàng nghìn tỷ đồng và làm mất đi cơ hội phát triển bền vững. Phát biểu mạnh mẽ của Tổng Bí thư Tô Lâm không chỉ là cảnh báo, mà là chỉ đạo hành động: “Cần loại bỏ bằng được bộ ba tham nhũng, lãng phí, tiêu cực”.

     Muốn chống lãng phí hiệu quả, cần hệ thống pháp luật đủ mạnh, cơ chế giám sát linh hoạt và quyết tâm chính trị cao. Mỗi cán bộ, mỗi đơn vị phải thay đổi tư duy: từ “chi cho hết” sang “dùng cho đúng - cho hiệu quả”. Khi đó, tiết kiệm không còn là khẩu hiệu mà là nguyên tắc vận hành quốc gia.

Nguồn: thanhtra.com.vn